Ji bo başkirina têkiliyên Tirkiyê û Elmanya yên ku van deman xirab bûne Tirkiye wê bi paş ve gav bavêje? Elmanya bêyî bike ku ji Tirkiyê tiştinan bistîne wê bi paş ve gav bavêje? Bersivan van du pirsan di têkiliya 300 salî ya van du dewletan de veşartiye.

Têkiliyên Elmanya û Tirkiyê li gor hinan xwe dispêrê beriya bi 800 salî û li gorî hinan jî xwe dispêrê beriya bi 300 salî. Di navbera van du welatan ku ne cîranên hev ên li ser sînor in, têkilî diçine heta beriya niha bi 250-300 salî. Tê gotin dema Sefera Duemîn a Xaçiyan de, di sedsala 12’an de, Împaratorê Roma-Germen a Pîroz artêşa Frîerîch Barborassa yê I. Heta bi paytexta Selçûkiyan Konyayê çûye. Li vir bi peymaneke di navbera Selçûkî û Elmanan de rêya Klîkyayê (Entalya-Mersînê) ji artêşa Elman re vedibe. Lê piştî ku împratro Barborasso 1190’î li çemê Îçel-Goksuyê serê xwe dişo, dixeniqe Artêşa Elman ji hev difeşkile.

Piştî ku biraziyê împarator tê ser artêşa Elman di nav artêşên Selçûkî û Elman de şerekî giran dest pê dike, piştî van şeran peyman têne nûkirin.

Di dema Qanûnî Siltan Silêman de, di dema Qeranê V. De ku tevahiya Avûstûrya û beşek ji Italyayê di jêr serweriya wî debû, Kardînal Busbek dike sefîrê Avûstûrya yê Dewleta Osmanî.  1556’an piştî mirina Qeranê V. Yekîtiya Elman difeşkile û li Elmanya mîrektiyên biçûk derdikevin holê.

Di dema Qanûnî, Dorpêça Viyana ya 1. de beşek ji Mîrektiyên Elman li dijî Osmaniyan li rex Avûstûrya disekinin. Şerê dawî yê Tirk û Elmanan 1683’an di Dorpêça Duyemîn a Viyanê de ye. Di dema dorpêçê de yekîneyeke artêşa Elman a bi fermandariya kurê Mîrê Hannoverê Ernst Aûgust, Welîaht Mîr Ludwîg jî bi hawara Avûstûryayê ve hatibû. Piştî vî şerî têkiliya ku di navbera Osmanî û Elmanan de dest pê kirî heta niha berdewam kir.

PÊŞÎ HEYRANÎ FRANSIZAN BÛN, PIŞTRE HEYRANÎ ELMANAN

Sedsala 18. ji ber meyla rojavayîbûnê ya bi Osmaniyan re xwe zêde nêzî Fransayê kirin. Têkiliyên bi giştî di ser Ewropayê re, têkiliyên çandî û bazirganî yên bi Fransayê re destpêka sedsala 19. ji ber nêzîkîhevbûna Osmanî-Elmanan ber bi Elmanya ve şemitî. Di vê de para Îttîhat û Terakkî ne kêm bû. Têkiliya di navbera Osmanî û Elmanan de bû hevkariya leşkerî û teknîkî. Bi demê re ev bû têkiliya bazirganî û çandî jî. Heyrana Osmaniyan a li Fransizan a sedsala 18’an sedsala 19’an bû heyraniya li Elmanan.

Saziya Şarkiyatê ya Elman (Deutsche Morgenländische Gesellschaft ) ku 1845’an ava bûyî di serî de li xakên Osmanî bi destûrên ku ji dewletên Asyayên standî lêkolîn kirin. Zanyarên Elman û teknîsyen bi destûrê taybet li Anadoluyê û li Mezapotamyayê dest bi xebatên arkeolojîk û kolandinê kirin. Gencîneyên Trûvayê, Perestgeha Zeûs a di debdebe a li Akropola Bergamayê di van lêkolînan hatin dîtin û birin Berlînê. Siltan Evdilhhemîdê II. Li dijî talokeya Rûs û Ingilîzan hewceyî pê dîtiye ku xwe nêzî Elmanan bike. Ji ber sedema vê nêzîkbûna bi Elmanyê re Wîlhelm ê I. 1889 û 1898’an du caran hatiye Stenbolê.

AVAKIRINA RÊYA HÊSIN A STENBOL-BEXDAYÊ

1898’an ji bo temamkirina rêya hesin a Bexdayê di navbera Osmaniyan û Deutsche Bankê de peymanek hate danîn. Bi vê peymanê di bin banê de ‘Şîrketa Rêya Hesin a Anatoluyê’ de bi hevkariya Tirk-Elmanan projeya Rêya Hesin a Bexdayê dest pê kir. Di vê demê de her wiha li Stenbolê dibistan û nexweşxane yên Elman hatine vekirin û gelek efserên Tirk û xwendekarên Tirk ji bo ku ji bo ku perwerde bibin çûne Elmanya.

1913’an bi sedema perwerde û xebatê li Berlînê 1301 Tirk dijîn. Piraniya xebatkaran li sanayiya titinê hatibûn kardarkirin. 1913’an li Berlînê têkildarî sanayî û bazirganî, zanist û teknolojiyê du rojnameyên Tirk hatin weşandin. 1917’an kovara ‘Tirkiyeyea Nû’ (Dîe neue Turkeî) bi du zimanî hate ber destê xwendekaran.

TÊKILIYA BERJEWENDIYÊ YA KU BI EVDILHEMÎD DEST PÊ KIRÎ

Têkiliyên bi Elmanya re ku bi Evdilhemît dest pê kirî piştî Meşrûiyeta Duyemîn bi Îttîhat û Terakiyê dom kiriye, organa wan a weşanê Kovara Osmanî, 1’ê Çile ya 1990’îbi Elmanî hatiye weşandin. 1908’an piştî ku Elman nektine civîna Ingiltere û Rûsya bi rojeva Osmaniyan Elman ji bo Osmaniyan kirin hevalbendê jêneger.

Di şerê Cîhanê yê 1. de Osmanî, hevalbendê Elmanan neketin şer, du kruvazorê Elman ê bi navê Gobel û Brasla ku ji Keştiyên Şer ên Ingilîz û Fransiz direviyan xwe li Stenbolê giritbûn, piştî ku Osmaniyan gotin wan ew kirîne navê ‘Yavûz’ û ‘Midillî’ li wan hate kirin. Bi alaya Tirk ev du keştî 1914’an piştî bombekirina Sîvastopalê Osmanî ketin nav şer.

Di Şerê Cîhanê yê 1. de ku Osmanî û Elman hevalbend bûn, Generalê Elman Lîman Von Sanders bi sedema ku Artêşa Osmanî nûjen bike hate erkdarkirin. Sanders li Çanakale, Filîstîn û Sûriyê artêşa Osmanî bi rê ve biriye.

Têkiliya Elman û Tirkan bi siyaseta Evdilhemît dest pê kiriye û bi Îttîhat Terakkiyê bi pêş ve çûye. Osmanî li dijî Ingîltere û Rûsya bûye hevalbendê Elman, Elman jî di ser Osmaniyan re li Rojhilata Navîn hebûna xwe domandine. Ev heta bi hilweşandina Osmaniyan dom kir. Têkilî bi hilweşandina Osmaniyan qediyan, 16’ê Gulana 1924’an bi peymana dostaniyê dîsa det pê kir. 1929’an peymana sefaretxaneyê, 1930’î ya bazirganiya Tirk-Elman hate danîn.

BERIYA QEDÎNA ŞER BI 3 MEHAN RAGIHANDIN ŞER

Têkiliya Elman û Tirkan di dema Hîtler de dom kir. Tirkiye heta Şerê Cîhanê yê 2. bi Elman re têkiliya xwe baş bû. Her wiha zanyarên ku ji Naziyê direvîn Enqere derî li wan vekir. Gelek zanyaran xwe li Tirkan girtin. Di vê demê de bi teknolojiya Elman, di pêşketina hiqûq, şando û operayê de gelek karîgeriya wan çêbû. Li Enqerê avaniyên mîmarî yên di dema Komarê de ji hêla pêşnûmekarên Elman ve hatin çêkirin.

Tirkan ku di şer de nedixwestin bibin alî piştî ku rengê şer beloq bû 2’yê Tebaxa 1944’an bi Elmanan re têkilî birî. Lê Tirkiye Elmanya ya Nazî nade pêşberî xwe, lê beriya ku şer biqedebi 3 mehan 23’yê Sibata 1945’an li dijî Elmanya şer ragihand. 24’ê Tîrmeha 1951’an bi yasayeke ku Meclîsê qebûl kirî, bi qedîna rewşa şer têkilî dîsa dest pê kirin.

BI KOÇA HÊZA KAR RENGÊ TÊKILIYÊ GUHERÎ

30’ê Cotmeha 1961’ê di navbera Elman û Tirkan de bi ‘Peymana Şandina Karkerên Tirk a ji bo Komara Federal a Elmanya’ di têkiliyan de serdemeke nû dest pê kir. Ji Anatoliyê û Bakurê Kurdistanê kedkar ji bo xebatê çûne Elmanyayê. Ev rewş heta 197’an, ku Elmanya herka karkeran rawestandî dom kir. 1967’an li Elmanya 150 hezar Tirkiyeyî hebûn, niha ev bûye 3 milyon.

Tirkiye di vê demê de bi DYA’yê re hevkariya ewlehî û bi Elmanya re jî hevkariya aborî kiriye. Di dema Şerê Sar de, Tirkiye bi Elman û DYA’ê re têkiliyên çepûrast danîne, ev du welat ne alternatîfê hev lê temamkarê hev ditîne. Di vê demê de, bi encama vê polîtîkayê hin polîtîkavan weke ekola Elman û hin jî weke Amerîkayî hatine binavkirin.

TANGÊN ELMAN LI KURDISTANÊ DI NAV ŞERÊ QIRÊJ DE 

1980’î, bi darbeya leşkerî bi hezaran muxalîf xwe li Elmanan girtin, 1984’an bi destpêka şerê çekdarî yê PKK’ê yê bi çalakiya Dihê û Şemzînanê têkiliyên leşkerî yên Elman û Tirk qewîn bûn. Tirkiye ji Elmanya bi milyaran dolar çek kirîn li dijî PKK’ê. Dema ku diyar bû ku tangên leopard ên ku Tirkan ji Elmanan kirî li dijî Kurdan têne bikaranîn, Kurdên li Elmanya rabûne ser piyan û Elman jî rabûn. Li parlamentoya Elman nîqaş  çêbûn.

Nîsana 1994’an Hikûmeta Elman diyar kir ku Tirkiye çekên ku ji Elmanya standî li dijî peymanên çekan, bi armanca ewlehiya navxweyî bi kar tîneû sewqiyata çekan a ji bo Tirkiyê rawestand. Bi vê re têkilî xirab bûn, li Tirkiyê li dijî malên Elman kampanya çêbûn.

Bi vê re bazirganiya Tirk û Elmanan nesekinî û dewma kir. Elmanya ku bikaranîna van çekan qedexe kirî, ji hêla dî ve xebatên PKK’ê yên li Elmanya qedexe kir û li dijî Kurdan dest bi girtinan û operasyonên zextê kir. Elmyan li hêlekê biryara bikarneanîn çekan da û li hêla dî li gor daxwaza Tirkiyê li dijî Kurdan polîtîka kir.

SPD-KESKAN RÊYA YE’YÊ VEKIRIN

Di navbera Tirkiyê û Elman de têkiliyên 1994’an dîsa nerm bûn lê piştî ku Kanûna 1997’an di civîna YE’yê ya Luksembûrgê de li ser endamtiya YE’yê ya Tirkiyê biryareke erênî derneket têkiliyên du dewletan dîsa xirab bûn. Nîqaşên siyasetmedarên Tirk û Elman li ser rêya medyayê re dom kir.

1998-1999’an têkiliyên Tirk û Elman sar bûbû, bi hilbijartina Îlona 1998’an koalîsyona bi Seroktiya Helmût Kohl a CDU/CSU-FDP 16 salan li desthilatdariyê mayî, rêveberî ji seroktiya Schroder da koalîsyona SPD-Keskan. Piştî ku hikûmeta SPD-Keskan hate ser kar têkiliyên Elman û Tirkiyê dîsa baş bûn.

Hikûmeta Elman diyar kir ku cihêtiya dîn û çandê ji bo YE’yê ne asteng e, deriyê YE’yê ji Tirikyê re vekiriye, heke Tirkiye krîterên Kopenhagê bi cih anî wê bikaribe têkeve YE’yê. Hikûmeta Elman di rêya ber bi Civîna Helsînkî de xebat kirin da ku endamtiya Tirkiyê were qebûlkirin. 11’ê Kanûna 1999’an di Civîna Helsînkî ya YE’yê de ji bo ku endamtiya Tirkiyê bi fermî were naskirin Elmanya gelek kêferat kir.

SIBE:

-Bi şeqitîna penaberan re hevsengên ku guherîn
-Siyaseta rehîngirtinê ya Erdogan a li dijî Elmanya
-Merkel piştî 24’ê Îlonê wê dîsa bi Erdogan re bibe destebira?