Ji Firatê heta Basrayê komkujiya ekolojîk -I-

Xebatên kanê yên bi siyanur hem li navçeya Îlîçê ya Erzinganê hem jî li navçeya Giyadînê ya Agiriyê, ji Tirkiyê hetanî Basrayê dibe sedema karesatên pir mezin.

Şîrketên kanê yên bi siyanur yên li Agirî û Erzinganê bi qasî ekosîstema li herêmê nîşaneya talûkayeke mezin e. Em ê di dosyeya xwe ya ku vê talûkeya ji Firatê hetanî Basrayê diçe bigirin dest. Di serî de em ê hewl bidin ku zerar, bandor û sînorên ku dê bandorê li wan bike rave bikin. Em ê di dosyeya xwe de polîtîkaya ekolojîk a Tirkiyeyê ya li Kurdistanê jî binirxînin û li vir em ê li ser kana siyanurê çi ye û bi taybetî jî li ser şîrketên li Erzîngan û Agiriyê xebatên kanê dimeşînin rawestin. Herî dawî em ê mafê axaftinê ji Parlamentera DEM Partiyê ya Dersimê Ayten Kordu re bihêlin ku li ser vê talana xwezayê pirs û pêşniyarên lêkolînê pêşkêş kiribû.

Di 21'ê Hezîrana 2022’yan de li kana zêr a ku Anagold Madencîlîk li Gundê Çoplerê ya Îlîça Erzinganê dixebitî, di 21'ê Hezîrana 2022’yan de ji ber qetandina lûleya ku solusyona siyanurê têde bû nêzî 20 metrekup solusyona  siyanurê li hawirdorê belav bû. Digel ku şîrket di destpêkê de qeza veşart jî Walîtiya Erzinganê piştî bûyerê sê rojan di daxuyaniya xwe ya çapemeniyê de got ku herikandin notralîze dike û axa kontamîne bi rêya makîneyên kar hat paqijkirin û birin qada lîçê.

Lê belê ji ber berteka zêde ya gel, Wezareta Hawirdor, Bajarvanî û Guherîna Avhewayê 4 roj piştî qezayê daxuyaniyek da û ragihand ku ekîbên teftîşê sewqî herêmê kirine û cezayê herî zêde li şîrketê birîne. Wezaretê 16 milyon û 441 hezar TL ceza li şîrketê birî û maden tenê 3 mehan girtî ma.

WEZARETÊ DU CARAN ÇED’Ê ERÊ KIR

Berî ku ev qeza biqewime, Anagold Madencîlîk ku ji 2009’an ve li herêmê dixebite xwest ku kapasîteya xwe berfireh bike. Wezareta Hawirdor, Bajarvanî û Guherîna Avhewayê li ser vê yekê, di Cotmeha 2021’ê de derbarê projeya zêdekirina kapasîteyê û tesîsên zêde de li gor Nirxandina Bandora Hawirdorê (ÇED) biryara erênî da. TMMOB’yê ji bo betalkirina biryara Wezaretê doz vekir. Ji ber ku li qada ku ji bo projeyê hatibû terxankirin daristan, mêrg û zeviyên çandiniyê hebûn. Devera ku plan dikirin di bin Projeya Kompleksa Çopler a Kanê de kapasîteyê zêde bikin û tesîsên zêde ava bikin, hem ji bo daristan û zeviyên çandiniyê hem jî ji bo çemê Firatê ku çavkaniya ava binerdî ye bitalûke bû. Di bingehê de ev biryar piştî doza ku ji aliyê TMMOB’yê ve hatibû vekirin derket holê.

Weki hinceta dozê ev tişt hatin diyarkirin: “Li gorî Qanûna Hawirdorê ya bi hejmara 2872, Qanûna Daristanan a bi hejmara 6831, Qanûna Parastina Hebûnên Xwezayî û Çandî ya bi hejmara 2863, Qanûna Mêrgan ya bi hejmara 4342, Qanûna Parastina Axê û Bikaranîna Erdê ya bi hejmara 5403, Qanûna Çandiniyê ya bi hejmara 5488, rêziknameyên têkildar, peymanên navneteweyî û rêziknameya din û berbirsiyariyên pêşbîn divê projeyên mijara gotinê ku li dijî erkên qanûnên din, hewcedariyên zanistî û prensîbên teknîkî û berjewendiya giştî ne, bên betalkirin."

Wezaretê tevî van hemûyan jî di 16’ê Tebaxa 2023’yan de careke din erê kir ku şîrketa ku ceza lê birîbû, kapasîteya xwe zêde bike.

HEWZA KÎMYEWÎ LI SER XETA FAYÊ YA ÇALAK E

Bi vî awayî Anagold Madencilik ji bo zêdekirina kapasîteyê du caran ji wezaretê destûra erênî wergirt û qada xwe 2 qat û nîv zêdetir kir. Şîrketa kanê dê li qadeke bi qasî 2 hezar û 447 qadên futbolê xebatên xwe pêk bîne. Ji ber ku hewza siyanurê ya kanê ku niha mêrg, daristan, zeviyên çandiniyê, çavkaniyên ava binerd û çemê Firatê dixe talûkeyê, li ser xeta fayê ye û ev jî xetereyeke din derxistiye holê. Digel ku divê tedbîrên erdhejê di asta herî jor de bên girtin, nemaze piştî erdhejên ku di 6’ê Sibata 2023’an de li Mereşê qewimîn, heke di erdhejê de 66 milyon ton hewza kîmyewî ku siyanur jî di nav de ye, zirarê bibîne, dibe ku tevlî çemê Feratê bibin. Ji bilî vê, nêzîkbûna qada kanê ya ji niştecihan re metirsiyek din a rasterast derdixe holê.

Di doza ku ji aliyê TMMOB'ê ve hatiye vekirin herî dawî cara duyemîn kişfa pisporî hat kirin. Di heman dozê de yekemîn rapora pisporî ya derbarê projeya berfirehkirinê de hat amadekirin, tevî rexneyên ku ne zanistî û objektîf bûn jî ji aliyê Dadgeha Îdarî ya Erzînganê ve têr hat dîtin û doza ku TMMOB’ê vekir hat redkirin. Lê TMMOB’ê li dijî biryarê îtîraz kir û 6'emîn Daîreya Daniştayê îtîraza TMMOB’ê di cih de dît û biryar da ku ji nû ve lêkolîna kişfê bê kirin û şandeya pisporan jî bê guherandin.

QADEKE WERANKIRINÊ YA 722 KÎLOMETREYÎ HEYE

Li herêmê xebateke din a lêgerîna kana siyanurê bi Şîrketa Zêrîn a Kozayê dest pê kir û daxuyand ku li gundê Mollakara ya navçeya Giyadînê ya Agiriyê rezerveke zêr hatiye dîtin. Di Hezîrana 2021’an de Mustafa Varank ê ku wê demê Wezîrê Pîşesazî û Teknolojiyê bû diyar kiribû ku li gundê Mollakara yê navçeya Giyadînê ya Agiriyê 20 ton rezerva zêr bi buhayê 1,2 milyar dolar û 3,5 ton rezerva zîv a bi buhayê 2,8 milyon dolarî hatiye dîtin û da zanîn ku dê xebatên binesaziyê li qadê dest pê bikin. Di encama sondajê û analîza bingehîn a ku ji aliyê şîrketê ve li qadê hat kirin hat ragihandin ku 14,09 milyon ton rezerva kanê hatiye dîtin.

Di vê çarçoveyê de hat diyarkirin ku dê li herêma navborî 4 hewzên siyanurê bên avakirin, di hewzên bi navê barkirî, nebarkirin, rewşa lezgîn û lehiyê de bi sedan ton bermahiyên kîmyewî yên xeternak û 2 hezar û 455 ton siyanura sodyûm û salane 1043 ton hîdroksîd sodyûm ku di nav gel de bi navê kostîk tê binavkirin dê were bikaranîn.

Ev kana ku wê siyanur lê bê bikaranîn, mîna li Erzîngana Îlîçê qadeke 722 kîlometreyan di bin talûkeyê de dihêle. Ev gef heta Çemê Mûratê ku milê herî mezin ê Çemê Firatê ye, Çemê Zîlan û Gola Wanê ya ku ava çem diherike, dirêj dibe. Her wiha Çemê Mûrat a 722 kîlometreyî ku di 5 bajaran re derbas dibe û gelek bendavên wê hene, di nav de Bendava Alparslan 1, Bendava Alparslan 2 û Santrala Hîdro Elektrîk (HEH), Bendava Kalekoya Jorîn û HES, Bendava Kalekoya Jêrîn û Hîbrît GES, Gozeler HES, Bendava Beyhanê û HES'ê, herêma heta Çemê Firatê û jê heta Kendava Basrayê bi bobelateke jîngehê re rû bi rû ye. Tê texmînkirin ku xebatên lêgerîna siyanur û kanê yên li vê herêmê wê bandoreke neyînî li herêmên Agirî, Mûş, Xarpêt û Çewlikê jî bike. Bi vê yekê re, wêrankirina çavkaniyên avê yên wekî Gola Wanê, Çemê Mûrat û Çemê Firatê qirêj bike û bi vî rengî hemû jiyana li bajarên wekî Erzingan, Çewlik, Amed, Meletî, Semsûr, Dîlok, Riha û Wanê û bi qirêjbûna çemê Firatê, wê erdnîgariyeke berfireh heta Kendava Basrayê bigire nava xwe û herêmeke berfireh heye ku bandoreke neyînî lê bike. Ji aliyê din ve çemê Mûratê di bin talûkeya ziwabûnê de ye û tê fikirîn ku xebatên kanê dê bibe sedema qirêjiya av, ax û hewayê. Her wiha wê rê li ber pirsgirêkên avê û hilweşandina zeviyên çandiniyê yên herêmê veke.